Frank van Alphen is pensioenjournalist en deelnemer Deelnemersraad ZZP Pensioen.
De verschillen tussen zzp’ers zijn groot. Eén ding hebben ze allemaal gemeen: ze bouwen niet zoals de meeste werknemers automatisch pensioen op. Wat zijn de mogelijkheden en hoe kan het beter?
De groeiende groep zelfstandigen zet veel minder opzij voor inkomen voor later dan de gemiddelde werknemer. Bij de meeste mensen in loondienst gaat pakweg een vijfde van het brutosalaris naar een pensioenfonds. Hoewel het pensioenstelsel aan revisie toe is, is het grote voordeel van deze verplichte regelingen dat werknemers vanaf het begin van hun loopbaan geld sparen voor hun pensioen.
Bijna een miljoen zelfstandigen vallen niet onder verplichte pensioenregelingen. Uit diverse onderzoeken blijkt dat ze veel minder pensioen opbouwen dan degenen in loondienst. Hoeveel ze opbouwen, is moeilijk in te schatten omdat de onderlinge verschillen groot zijn. Een jonge zelfstandige klusjesman/vrouw staat er anders voor dan een vijftigjarige ict’er die na 25 jaar loondienst voor zichzelf begint.
Oorzaken beperkt pensioenopbouw
De gebrekkige pensioenopbouw heeft vele oorzaken. Sommige hebben te maken met menselijk gedrag, andere met de beschikbare producten. Mensen vinden het lastig financiële beslissingen te nemen over zaken die ver in de toekomst liggen. Uitstel van die beslissingen is doorgaans het resultaat.
Aan de andere kant waren de beschikbare spaar- of beleggingsproducten nauwelijks toegesneden op de behoeftes van zelfstandigen. Als ze gewoon sparen of beleggen moeten ze boven 25.000 euro (2017) vermogensrendementsheffing betalen terwijl werknemers dat niet hoeven over hun pensioenvermogen. Om die heffing te voorkomen kun je een lijfrente afsluiten of banksparen. Het nadeel is dat je geld dan achter slot en grendel zit.
De zelfstandige kan bij lijfrente en banksparen niet meer bij zijn gespaarde geld, terwijl hij in geval van arbeidsongeschiktheid dit vermogen wil kunnen aanspreken. Veel zzp’ers hebben immers geen arbeidsongeschiktheidsverzekering. Ander probleem was dat het opgebouwde bedrag werd opgeteld bij je vermogen voor de zogeheten vermogenstoets voor de bijstand. Dat betekende dat de zelfstandige die een beroep moest doen op de bijstand eerst zijn pensioenpot moest leeghalen voordat hij recht had op bijstand.
Op de politieke agenda
De vier grote zelfstandigenorganisaties, ZZP Nederland, Platform Zelfstandige Ondernemers, FNV Zelfstandigen en Zelfstandigen Bouw, hebben deze bezwaren met succes op de politieke agenda gezet. Sinds 2016 mag een zelfstandige het geblokkeerde bedrag in geval van arbeidsongeschiktheid opnemen. En het bedrag telt, net als het pensioen van een werknemer, niet meer mee bij de vermogenstoets voor de bijstand.
Deze tegemoetkoming aan zzp’ers openden de weg voor financiële instellingen producten voor deze groep te ontwikkelen. ZZP Pensioen, BrightPensioen en Brand New Day hebben sindsdien speciale lijfrenteproducten met lage kosten voor zzp’ers op de markt gebracht. De belangstelling blijft echter achter bij de verwachtingen. Veel zelfstandigen zijn zich bewust van het belang van pensioen, maar stellen beslissingen hierover nu eenmaal maar al te graag uit.
Een andere maatregel die moet zorgen voor meer pensioenopbouw bij zelfstandigen is dat een werknemer die eigen baas wordt, langer bij het voormalige pensioenfonds mag blijven (vrijwillige aansluiting). Ondanks deze versoepeling van de regels is het aantal zelfstandigen dat vrijwillig blijft deelnemen nog steeds minimaal. Regelingen zijn vaak te rigide voor zelfstandigen. Bovendien is vrijwillige aansluiting geen oplossing voor de overgrote meerderheid van de zelfstandigen die al langer dan een paar jaar actief is.
Beleid nog te weinig effect
De maatregelen pensioen aantrekkelijker te maken voor zelfstandigen hebben vooralsnog weinig zoden aan de dijk gezet. Sommigen zien een vorm van verplichtstelling voor alle werkenden als de oplossing. Zo’n verplichtingstelling roept veel vragen op over de uitvoerbaarheid, zeker nu de pensioensector zelf in de steigers staat.
Zelfstandigenorganisaties zien verplichtstelling niet als panacee voor het pensioenvraagstuk. Die pleiten voor het nog aantrekkelijker maken van aanvullende pensioenproducten. Dat kan bijvoorbeeld door de fiscale mogelijkheden voor pensioenopbouw van zelfstandigen gelijk te trekken aan die van werknemers. Ook een zogeheten zelfstandigenrekening waarop zzp’ers een reserve kunnen opbouwen die onder bepaalde voorwaarden mag worden aangesproken, is een manier sparen voor later te bevorderen zonder dwang.
